Między czerwcem a wrześniem 2020 roku, na terenie Kwatery 1., należącego do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej 49/51, miały miejsce badania archeologiczne prowadzone na zlecenie Fundacji. To pierwsze prace archeologiczne na cmentarzu żydowskim w Polsce przeprowadzone zgodnie z przepisami o ochronie zabytków i żydowskim prawem religijnym.
Działania te stanowiły pierwszy etap planowanych archeologicznych prac badawczych, które mają zakończyć się pod koniec 2021 roku. Ich celem było uporządkowanie terenu Kwatery 1. i odsłonięcie historycznego poziomu, który stanowi zabytkową tkankę najstarszej części cmentarza.
Kwatera 1. znajduje się pomiędzy głównym wejściem na cmentarz, murem południowym, a wschodnią granicą mauzoleum. Od północy teren kwatery zamyka współcześnie użytkowana alejka, której umiejscowienie pokrywa się zapewne z alejką istniejącą pierwotnie. Badania archeologiczne obejmą swym obszarem duży fragment męskiej części grzebalnej historycznej Kwatery 1.
Działania archeologiczno-porządkowe
Prace archeologiczne miały charakter porządkowo-dokumentacyjny i w pierwszej kolejności polegały na ręcznym usunięciu nadmiaru ziemi przemieszanej z nawarstwieniami organicznymi, znajdującymi się bezpośrednio na zabytkowych nagrobkach, a także w przestrzeni pomiędzy nimi. Dzięki zastosowaniu metodyki archeologicznej i precyzyjnemu zdejmowaniu kilkucentymetrowych nawarstwień humusu, możliwe było uchwycenie wielu szczegółów związanych z historycznym okresem użytkowania terenu. Wykonano także standardową dokumentację archeologiczną.
Działania archeologiczno-porządkowe były przeprowadzone przy stałym nadzorze konserwatorskim. Dzięki temu, możliwa była specjalistyczna kontrola nad historycznymi nagrobkami. W trakcie zaplanowanych badań archeologicznych odsłonięto teren o powierzchni około 12 arów. Miąższość usuwanych warstw ziemi była skorelowana z posadowieniem poszczególnych pochówków. Starano się uchwycić i doczyścić każdą z kolejno badanych macew wraz z polem grobowym, aż do ich podstawy. Tym samym, ze wskazanego terenu usunięto, w zależności od miejsca i głębokości posadowienia grobów lub brukowanych alejek, od kilku do kilkudziesięciu centymetrów humusu.
W trakcie prac uchwycono niewidoczne fragmenty płyt nagrobnych oraz pola grobowe zbudowane z kamiennych tumb i cegieł położonych pod nimi. W wielu przypadkach pola nie były przykryte kamiennymi wspornikami, a ograniczone jedynie cegłami. W kilkunastu przypadkach do zbudowania konstrukcji grobów użyto wtórnie elementów starszych pochówków (m.in. fragmentów macew). W trakcie prowadzonych prac archeologicznych udało się bowiem zidentyfikować kilkadziesiąt fragmentów inskrybowanych macew, które po analizie ikonograficznej lub stylistycznej, dopasowano do pochówków znalezionych in situ. Dalsze prace konserwatorskie przyczynią się do skompletowania zniszczonych macew.
W centralnej części badanego terenu, nieopodal ohelu Sonnenberga, już przed rozpoczęciem badań widoczny był obszar, na którym nie zachowały się oryginalne rzędy macew, a wiele nagrobków było zniszczonych. Przeprowadzone badania i kwerenda archiwalna (m.in. analiza archiwalnych zdjęć lotniczych) wskazywały, iż teren był miejscem dotkniętym przez zniszczenia wojenne, powstałe zapewne podczas bombardowania. Ostatecznym potwierdzeniem okazało się znalezienie w tym miejscu niewybuchu z okresu II wojny światowej.
W wielu miejscach badanego obszaru pojawiły się fragmenty nagrobków, zasypanych skumulowaną na powierzchni ziemią, przemieszaną z nawarstwieniami organicznymi. Niezwykle interesującymi elementami architektury cmentarza żydowskiego, które udało się odsłonić w trakcie prac archeologicznych, są brukowane ciągi komunikacyjne – alejki, prowadzące do wybranych oheli, jak choćby do oheli Sonnenberga czy Lipszyca, lub biegnące wzdłuż rzędów macew. Wydaje się, że znaczna część historycznej Kwatery 1. była brukowana, o czym mogą świadczyć zachowane miejscami kamienie, tworzące ścieżki zlokalizowane pojedynczo lub w większych skupiskach.
Mimo niewielkiej głębokości eksploracji, podczas badań natrafiono na znaczne ilości zabytków ruchomych, poświadczających historię Kwatery 1. Zdumiewająco duże ilości szkła, pochodzącego z fragmentów naczyń datowanych na okres drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku, znaleziono w centralnej części badanej przestrzeni. Były to głównie butelki po różnego rodzaju produktach spożywczych i farmaceutycznych, znanych także z innych stanowisk archeologicznych rozpoznanych na terenie Warszawy. Zidentyfikowano i wydzielono pojedyncze przedmioty, precyzujące chronologię pochówków Kwatery 1., takie jak sygnowane cegły pochodzące z cegielni funkcjonujących niegdyś w tej części Warszawy. Znaleziono także kilka monet, m.in. austrowęgierskich, pochodzących z końca XIX i początku XX wieku. Dzięki tym odkryciom, można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że użytkowanie odsłanianego poziomu datuje się właśnie na drugą połowę XIX i początek XX wieku.
Podczas opisanych prac archeologicznych, oprócz eksploracji, wykonywano kompletną dokumentacja fotograficzną oraz rysunkową odsłoniętych nagrobków. Wybrane zabytki natomiast trafiły do konserwacji. Dzięki dokumentacjom została uszczegółowiona inwentaryzacja historycznych nagrobków, zidentyfikowanych na obszarze objętym badaniami. Oprócz technicznych prac ziemnych, został przygotowany szczegółowy plan geodezyjny, obejmujący elementy infrastruktury – alejki, kwatery, etc., oraz podział organizacyjny (sektory). Wykonano także wstępną inwentaryzację nagrobków, której efektem może być ich wirtualna rekonstrukcja. Wynikiem końcowym zastosowania wskazanych, nieinwazyjnych prac dokumentacyjnych, uzupełnionych o serie zdjęć z wysokości około 20 m nad Kwaterą 1., jest kompletna mapa ortofotogrametryczna wskazanej części terenu.
Historia warszawskich Żydów zapisana na macewach
Archiwum Cmentarza Żydowskiego przy ulicy Okopowej w Warszawie nie przetrwało II wojny światowej. Często jedyne informacje o osobach pochowanych na cmentarzu przed 1939 rokiem znajdują się na zachowanych nagrobkach.
Dzięki przeprowadzonym pracom udało się znaleźć kilka nagrobków dotychczas nieznanych osób. Odkryto także nieznane wcześniej motywy dekoracyjne na macewach, między innymi wizerunek smoka i wiewiórki trzymającej orzechy. Ich znaczenie jest przedmiotem rozważań, bo takie przedstawienia nie były dotychczas znane w żydowskiej sztuce sepulkralnej na terenie Polski.
Udało się również odkryć pozostałości polichromii na części nagrobków, co było dosyć rozpowszechnionym zwyczajem na cmentarzach żydowskich. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że na jednej z macew znaleziono ślady złoceń.
Kontynuacja prac archeologicznych
Fundacja Dziedzictwa Kulturowego zapowiada kontynuowanie prac archeologicznych w 2021 roku. Obejmą niemalże cały historyczny obszar Kwatery nr 1 cmentarza – czyli najstarszą jego część.
We współpracy z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk oraz Fundacją Dokumentowania Cmentarzy Żydowskich zostanie także przeprowadzona pełna inwentaryzacja kwatery i znajdujących się na niej nagrobków. Planowana jest publikacja naukowa wyników badań archeologicznych i inwentaryzacyjnych.
Zgromadzone materiały i wyniki badań pozwolą na opracowanie kompleksowego programu konserwatorskiego dla całej kwatery, we współpracy z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.
Prace na Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie wykonała na zlecenie Fundacji Dziedzictwa Kulturowego firma „Wykop na poziomie” z udziałem studentów Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Finansowanie projektu było możliwe dzięki środkom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Kulturowego pochodzącym z inwestowania Funduszu Wieczystego przekazanego przez MKiDN Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.
